• İmsak 00:00
  • Güneş 00:00
  • Öğle 00:00
  • İkindi 00:00
  • Akşam 00:00
  • Yatsı 00:00
  • İFTARA KALAN SÜRE 00:00:00
İMSAKİYE 2024 - İstanbul

Türkistan Muhtariyeti

featured

1.Türkistan Muhtariyeti

​            Günümüzden 100 yıl önce Türkistan coğrafyasında Alaş-Orda ve Türkistan Muhtariyeti Hükümetleri kuruldu. Türkistan ahalisi komünist devriminin önderleri Lenin ve Stalin tarafından imzalanan Rusya Halkları Deklarasyonu’nun ilan edilmesinden faydalanarak kendi muhtar hükümetlerini kurdular. Türkistan Muhtariyet Hükümeti 27 Kasım 1917 tarihinde, Alaş-Orda Muhtar Hükümeti de 13 Aralık 1917 tarihinde resmen kurulduğu ilan etti.
​            Lenin ve Stalin’in imzası ile 2 Kasım 1917 tarihinde ilan edilen deklarasyonda: Rusya halklarının eşitliği ve bağımsızlığı, Rusya halklarının istedikleri takdirde ayrılarak bağımsız devlet kurma ve kendi geleceğini hür şekilde tayin etme hukuku verildiği, her türlü milli, dini imtiyazlara sahip olma, bu hususta bir sınırlama olmadığı beyan edildi.

Aynı zamanda Halk Komiserleri Sovyeti, Tataristan, Başkırdistan, Türkistan, Kafkasya ve Kırım Müslüman halklarının Rusya terkibinde siyasi bağımsızlığı elde etme ve onu muhafaza etmenin çok önemli olduğu göz önüne alınarak 20 Kasım 1917’de Rusya’daki mazlum halklara müracaat etti. Bu müracaatta şunlara yer verilmiştir:
​            ‘’Biz size Rusya ve Doğu’nun emekçi ve mazlum Müslümanlarına müracaat etmekteyiz. Rusya Müslümanları, Volga Boyu ve Kırım Tatarları, Sibirya ve Türkistan halkları, Kafkas Türkleri ve Tatarları, Kafkas Çeçenleri ve dağlık bölge ahalisi, Rusya Çarları tarafından cami, mescit ve ibadethaneleri viraneye çevrilen, itikat-inanç ve örf-adetleri çiğnenenler bundan sonra sizin itikat-inanç ve örf-adetlerinizden, sizin milli ve medeni kurumlarınızdan hür şekilde faydalanabilirsiniz. Kendi milli hayatınızı hür ve istediğiniz şekilde kurabilirsiniz. Sizin bunu yapmaya hakkınız vardır. Sizin kendi memleketinizde kendinizi yönetmeniz gerekli. Siz kendi hayatınızı ve sosyal yaşam tarzınızı hiçbir engel olmadan serbestçe kurmanız gereklidir.’’ [1]

Verilen bu vaatlere inanan ve güvenen Türkistan halkı da muhtariyet için faal çalışmalara başladı ve kısa sürede kendi muhtar hükümetini kurduğunu ilan etti.

Kokan[2] şehrinde yapılan bütün Türkistan Müslümanlarının Olağanüstü IV. Kurultayı 26-28 Kasım 1917’de toplandı. Kurultay Türkistan ülkesini Rusya Federatif Cumhuriyeti terkibinde sınırlı muhtariyetini ilan etti. Kurultayda kurucu meclis çağrılana kadar yönetimi Türkistan Geçici Meclisi ve Türkistan Milli (Millet) Meclisi idaresinde olması gerek diye karar alındı. Başkent olarak Kokan şehri kabul edildi. Böylece 27 Kasım 1917 tarihinde Türkistan Muhtariyet Hükümeti kurulduğı ilan edildi. Kurultay’da Türkistan Geçici Meclisinden Türkistan Muhtariyeti Hükümetine 8 üye bakan olarak seçildi. Bu üyeler şu kişilerden oluşmaktadır

1. Muhammed Can Tınışbay       Başbakan ve İçişleri Bakanı
2. İslam Sultanoğlu Şahahmed ​​             Başbakan Yardımcısı
3. Mustafa Çokay                                   Dış İşleri Bakanı
4. Ubeydullahoca Asadullahoca​​             Milli Savunma Bakanı
5. Hidayetbek Yurguli Agayev​​              Toprak ve Su İşleri Bakanı
6. Abitcan Mahmud​​​                               Gıda Bakanı
7. Abdurrahman Orazbayoğlu​​                İç İşleri Bakanı Yardımcısı
8. S. A. Gersfeld​​​​                                     Maliye Bakanı

 

Sonradan hükümet heyetinde bazı değişiklikler oldu. Muhammed Can Tınışbay Alaş-Orda Muhtariyeti’ne katılmak için Orenburg’a gitti ve hükümette içişleri bakanı olarak seçildi. Onun yerine Mustafa Çokay başbakan olarak ilan edildi. Nasırhan Töre Eğitim Bakanı olarak bu heyete dahil oldu.

​            Türkistan Millet Meclisi 54 vekilden oluştu. Bunlardan 36’sı Müslüman ve 18’i Avrupa ahalisindendir. Kurultay sırasında 32 vekilden oluşan millet meclisi seçildi.
​Türkistan Millet Meclisi tarafından onaylanan kanunlar hemen hayata geçirilmeye başlandı. Böylece yeni hükümet ülke anayasasını hazırlamak için hukukçuları bir araya getirdi. 26 Aralık 1917 tarihinde Türkistan Muhtariyeti’nin milli bayrağı kabul edildi. Türkistan Muhtariyeti’nin milli silahlı kuvvetlerinin oluşturulması için harekete geçildi. 1918 yılı Ocak

ayında 2000 kişiden oluşan askeri güce sahip olundu. Kokan şehrinde sivillerden oluşan bir silahlı güç de mevcuttu. Hükümet ekonomisini güçlendirmek için otuz milyon somluk tahvil çıkardı. Bilhassa açlığa karşı net adımlar atıldı. Türkistan ahalisine Orenburg yolu ile tahıl sevkiyatı yapılması için girişimlerde bulunuldu. Türkistan Muhtariyet Hükümeti kısa sürede halkın desteğine de sahip oldu. Taşkent, Semerkant ve diğer önemli şehirlerde hükümeti destekleyen gösteriler yapıldı. 12 Aralık 1917’de Taşkent’te hükümet lehine yapılan gösteri Ruslar tarafından kanlı şekilde bastırıldı.[3]

 

Bolşevik Ruslar Türkistan Muhtariyeti’ni kendileri için tehlike olarak kabul ettiler. Türkistan’daki işçi, asker ve Hıristiyan vekillerinin olağanüstü IV. Kurultayında muhtariyet hükümeti ile ilgili sorunlar ele alındı. Kurultay Türkistan Muhtariyet Hükümeti ve üyelerine kanunsuz hareket ettiklerini bildirerek bakanların tutuklanması hakkında kanun çıkardı. 30 Ocak 1918 tarihinde Türkistan’daki Halk Komiserler Şurası, Türkistan Muhtariyeti’ni ortadan kaldırmak için askeri hareket başlattı. Taşkent’teki Bolşevik Ruslar bunun için Kızıl Ordu ve Ermeni Taşnak Cemiyeti üyelerinden faydalandı. 13 Şubat 1918 tarihinde Türkistan Muhtariyet güçleri ile Kızıl Ordu arasında çarpışmalar başladı. Türkistan halk komiserler şurası 14 Şubat 1918’de Fergana’da sıkıyönetim ilan ederek Muhtariyet Hükümetinin yardım alma yolunun önünü kesti.

​             Çarpışmaların ilk günlerinde muhtariyetin milli güçlerine yardım etmek için Kokandaki sivil ahali de mücadeleye katıldı. Fakat onların elinde silah olarak balta, kazma, sopa gibi gelişmemiş aletler mevcuttu. Kokan’dan gelen sivillerin sayısı 10.000 kişiye yakındı. Bu kişiler Kokan’ı elindeki kısıtlı imkanlarla Kızıl Ordu’ya karşı ancak 3 gün savunabilmiştir. Ne yazık ki muhtariyetçiler arasında bazı fikir ayrılıkları ortaya çıktı. Farklı fikirlerde olanların baskısı nedeniyle Mustafa Çokay istifa etmek zorunda kaldı. Hükümetin diğer bakanları da istifa ederek Kokan’ı terk etmeye başladı.

 

Kokan şehrinin Türkistanlı silahlı güçlerinin başına 18 Şubat 1918’de Küçük Ergeş geçti. 18 Şubat gecesini 19 Şubat’a bağlayan gecede Taşkent’ten Türkistan ülkesi askeri komiseri E. Parfilev önderliğinde piyade, süvari ve makineli birliklerden oluşan askeri güç Kokan’a geldi. 19 Şubat gününden başlayarak 3 gün boyunca şehir top atışına tutuldu ve şehirde yangınlar çıkarıldı. Şehrin tamamı harabeye çevrildi. Yalnız Kokan’da 3 gün içinde 10.000’den fazla kişi Kızıl Ordu’nun saldırılarıyla öldü. Muhtariyet kuvvetlerinin sağ kalan kısmı Küçük Ergeş önderliğinde Kokan yakınındaki Baçkır Köyü’ne çekildi. Düşman hucümları bu bölgeden geri püskürtüldü. Kızıl Ordu askerleri Kokan ve etrafındaki sivil ahaliyi katletti ve onların kıymetli eşyalarını yağmaladı. Bu arada Kokan etrafındaki 180 köy Kızıl Ordu ve taşnaklar tarafından yakılıp yıkıldı. Türkistan Muhtariyet Hükümeti,  Bolşevik Rus rejiminin silahlı güçleri tarafından 19 Şubat 1918’de ortadan kaldırdı.

​             Lenin ve Stalin tarafından imzalanan deklarasyonda Rusyadaki mazlum milletlere verilen vaatlerin boş, yalan ve hakikatten tamamen uzak olduğu Türkistan Muhtariyeti’nin Kızıl Ordu tarafından acımasız şekilde ortadan kaldırılması ile açıkça görülmektedir. Bolşevik Rusların verdiği vaatlere inanan Başkırdistan, Tataristan, Kırım, Kazak ve Kafkasya’nın Müslüman halklarının kurduğu hükümetler de silahlı gücüyle bir bir ortadan kaldırılarak Rusya terkibine tekrar alındı. Böylece Bolşevik Rus önderlerinin büyük sömürgecilik ve şovenistlik siyasetlerini devam ettirdiklerini bir daha görmekteyiz.

​              Türkistan Muhtariyeti 72 gün ömür sürmüş olsa da hürriyet sever Türkistan halkı milli bağımsızlık mücadelesini daha da güçlendirerek devam ettirdi. Türkistan Muhtariyetinin Bolşevikler tarafından ortadan kaldırılması Rusların ikiyüzlülüğünü ortaya çıkardı. Türkistan halkı müzakere yoluyla bağımsızlıklarını alamayacağını anlayınca Şubat 1918 tarihinden itibaren Bolşevik Rus idaresine karşı silahlı hareketi başlattı. Tarihe milli bağımsızlık hareketi, Rusların ad vermesi ile Basmacılık olarak geçti. İncelendiği takdirde kimin Basmacı olduğu ortaya çıkacaktır. Vatanını, milletini savunan mı; yoksa başka yerden gelerek silah gücüyle ülkeyi işgal eden mi basmacıdır? Tabi ki silah gücüyle Türkistan’ı işgal eden Ruslar basmacı, ülkeyi savunanlar milli istiklalcilerdir.

 

  1. Alaş-Orda Muhtariyeti

 

Türkistanın milli önderlerinden Alihan Bökeyhan liderliğindeki hükümet üç yıl ömür sürdü. Alaş-Orda hükümeti 1917 yılının yazında yapılan Kırgız- Kazak III. Kurultayında kabul edildi. Hükümet halkın seçerek kurultaya gönderdiği vekiller tarafından onaylandı. Tarihi kaynaklarda Alaş-Orda hükümetinin 13 Aralık 1917’de resmen kurulduğu kaydedilir. Alaş-Orda milli hükümeti siyasi birliği sağlamak için hemen harekete geçti.

 

Alaş-Orda ve Türkistan muhtar hükümetlerinin birlikte çalıştığı ve aynı önderlerin her iki hükümet heyetinde görev aldığı bunun bir delilidir. Mesela Türkistan Muhtar Hükümetinin Başbakanı Mehmet Can Tınışbayoğlu aynı zamanda Alaş-Orda hükümetinin içişleri bakanı, Mustafa Çokayoğlu ise Türkistan Muhtar Hükümetinde önce dışişleri bakanı sonra başbakan olarak görev aldı. Bu zat Alaş-Orda milli hükümetinde dışişleri bakanı olarak vazifelendirildi.

 

Alaş-Orda Muhtar hükümetinde aşağıdaki kişiler görev aldı:

 

1.Alihan Bökeyhanoğlu:            Hükümet Başkanı

2.Halil Abbasoğlu:                     Başbakan Yardımcısı

3.Mehmet Can Tınışbayoğlu:     İçişleri Bakanı

4.Ahmet Birimcanoğlu:              Adalet Bakanı

5.Mustafa Çokayoğlu:                Dışişleri Bakanı

6Alimcan Ermekoğlu:               Milli Müdafa Bakanı

7.Ahmet Baytursunoğlu:            Milli Eğitim Bakanı

 

Ayrıca Halil Dostmuhammetoğlu, Biyahmet Sarısenoğlu, Ciyanşah Dostmuhammetoğlu, Mir Yakup Dulatoğlu, Validhan Tanaşoğlu, Abdurrahman Orazayoğlu ve Alpisbay Kulmanoğlu Alaş-Orda milli hükümetinde görev aldılar.[4]

 

Bu milli hükümetin ömrü 1920 yılının sonuna kadar sürdü. Alaş-Orda muhtar hükümeti de diğer muhtar hükümetler gibi Bolşevik Ruslar tarafından acımasızca ortadan kaldırıldı.

 

 

Ek-1 Türkistan Muhtariyetinin İstiklal Marşı

 

Türkistan Muhtariyet Hükümetinin kuruluşunun ilan edilmesiyle şairler istiklal marşı yazmaya giriştiler. Şair Hidayetullah Aliyev “Türkistanga” ve “Muhtariyet Şadligi” adlı şiirleriyle Türkistan halkı tarihinde olan değişikliği dile getirdi. Hamza Hakımzade “Türkistan Muhtariyetine” şiirini yazdı. Milli edip ve şair Abdulhamit Süleyman Çolpan ” Allahu Akbar” ve ” Azad Türk Bayramı” adlı şiirlerini yazdı. Yeni kurulan muhtar devletin kuruluşuna  bağışladı.

Türkistan Muhtariyet hükümeti şair Çolpan’ın “Azad Türk Bayramı” adlı şiirini istiklal marşı olarak kabul etti.

 

AZAD TÜRK BAYRAMI

 

Köz açing, baqing har yan!

Qardaşlar, qanday zaman!

Şadlikka toldı cahan!

Fida bu künlarga can!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız!

 

Bizlar temir canlımız!

Şavkatlımız, şanlımız!

Namuslı, vicdanlımız!

Qaynagan Türk qanlımız!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız!

 

Boldı kenglik, zorlik yoq;

Berildi bizga huquq!

Taraqqiyga yol açuq!

Cahalatga yol yoq!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız!

 

Muhtarıyat alındı,

İşlar yolga salındı,

Milliy marşlar çalındı,

Düşman ortansun endi!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız!

 

Şadlik, hursandlik çağlar,

Ketsun yürakdan dağlar,

Vatan bağından zağlar!

Selkıllasun bayrağlar!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız!

 

Hürriyet-bayrağımız,

Adalat-ortağımız,

Hursand bolgan çağımız

Mevalansun bağımız!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız!

 

Türk beşiği-Türkistan!

Yeri altun, tağları kan!

Balaları qahraman!

Vatan uçun berur can!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız! [5]

 

 

AZAD TÜRK BAYRAMI

 

Göz açın, bakın her yan!

Kardeşler, nasıl zaman!

Sevince doldu cihan!

Feda bu günlere can!

 

Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, feda olsun kanımız!

 

Bizler demir canlımız!

Şefkatliyiz, şanlıyız!

Namuslu, vicdanlıyız!

Kaynayan Türk kanlıyız!

 

NAKARAT

 

Oldu serbestlik, zorluk yok;

Verildi bize hukuk!

Terakkiyata yol açık!

Cehalete yol yok!

 

NAKARAT

 

Muhtariyet alındı,

İşler yoluna koyuldu,

Milli marşlar çalındı,

Düşman utansın şimdi!

 

NAKARAT

 

Sevinçli, memnunluk çağlar,

Gitsin yürekteki lekeler,

Vatan bağından kargalar!

Dalgalansın bayraklar!

 

NAKARAT

 

Hürriyet-bayrağımız,

Adalet ortağımız,

Sevinçli olduğumuz çağımız

Meyvelensin bağımız

 

NAKARAT

 

Türk beşiği-Türkistan!

Yeri altın, dağları maden!

Balaları kahraman!

Vatan için verir can!

 

NAKARAT

 

 

Türkistan Muhtariyet Hükümetinin Kabul Ettiği Bayrak

Türkistan Muhtariyetinin Kurulduğuna Dair Beyanname[6]

Türkistan Muhtariyet Hükümeti ve Meclis Üyeleri[7]

 

 

Mustafa Çokay

Türkistan Muhtar Hükümetinin Başbakanı ve Dışişleri Bakanı, aynı zamanda Alaş-Orda Hükümetinin Dışişleri Bakanı

 

 

Ubeydullah Hoca Asatullahoca

Türkistan Muhtar Hükümeti Milli Savunma Bakanı[8]

 

 

 

Türkistan Muhtariyet Hükümetinin Başkenti Kokan’ın Bolşevik Rus Birlikleri ve Taşnaklar Tarafından Harabeye Çevrilmesinden Sonra Bir Kare[9]

Kokan’ın Kızıl Ordu ve Taşnaklar tarafından Şubat 1917 Tarihinde Harabeye Çevrilmesi Sonrası Bir Kare[10]

 

[1]S.Alemhocayev ,Türkistan Muhtariyeti, Taşkent, 2000, s:120-121.

[2] Kokan şehrinin asıl adı ve Özbekçe yazılışı ‘QO’QAN’dır. Ancak bazı kaynaklarda Hokand, Khokand ve Kokand olarak da geçmektedir.

[3] Özbekistan Milli Ansiklopedisi, Cilt:8, Taşkent, 2004, s:650-651.

[4] H. Oraltay (1973-İstanbul), Alaş Türkistan Türklerinin Milli İstiklal Parolası, s:31-32-33.

[5] Türkistanlı-şanımız, turanlı-ünvanımız,

Vatan-bizim canımız, fida olsun qanımız! [1]

[5]Özekistan Adabiyatı ve Sanatı, (20 Eylül 1991),Taşkent.

[6] Türkistan Muhtariyetinin Kurulduğuna Dair Beyanname

[6] Özbekistan Sovyet Müstamlakaciliği Davrıda ,Taşkent, 2000, s:56.

[7] Türkistan Muhtariyet Hükümeti ve Meclis Üyeleri Ubeydullah Hoca Asatullahoca

[8] Türkistan Muhtar Hükümeti Milli Savunma Bakanı

[7] Özbekistan Sovyet Müstamlakaciliği Davrıda , Taşkent, 2000, s.53.

[8] Tarihning Hasratlı Sayfaları, Taşkent, 2006, s.40.

[9] S.Alemhocayev,Türkistan Muhtariyeti, Taşkent, 2000, s:150.

[10] Özbekistan Sovyet Müstamlakaciliği Davrıda, Taşkent, 2000, s.56.

 

 

 

 

0
alk_la
Alkışla
0
sevdim
Sevdim
0
k_zg_n
Kızgın
0
_a_rm_
Şaşırmış
0
be_enmedim
Beğenmedim
Türkistan Muhtariyeti

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Bu site, istenmeyenleri azaltmak için Akismet kullanıyor. Yorum verilerinizin nasıl işlendiği hakkında daha fazla bilgi edinin.