Bu yıl, Atatürk’ün Samsun’a çıkışını ve 19 Mayıs’ı farklı bir şekilde anmak ve kutlamak istedim. Bu amaçla İngiliz ve Amerikan basınında Mustafâ Kemâl Paşa’ya dâir 1919 yılında yapılan haberleri incelemek istedim. Bir hafta boyunca, her gün bir haber olacak şekilde de paylaştım. Yâni tam yedi haber paylaşmış oldum.
İlk olarak dönemin İngiliz basınını incelemek istedim ve The Times gazetesinin arşivini[1] inceledim. The Times gazetesinin arşivi, inanılmaz derecede zengin. 1 Ocak 1785’ten 1 Ocak 1985’e kadar olan 200 yıllık geçmişi orada saklı ve erişime açık. Herhangi bir ücret ya da üyelik istemiyorlar. Dolayısıyla çok güzel bir şey. Bununla birlikte Guardian, Manchester Times gibi döneme dâir gazeteleri de inceledim. Sonunda ilk üçü için The Times gazetesine yer vermeye karar verdim ve The Times gazetesinin 22 Eylül, 2 Ekim ve 13 Ekim 1919 târihli nüshâlarındaki haberleri ele aldım.
Amerikan basınını incelemek ise çok daha kolay oldu. Sanırım bu konuda en rahat erişebilen, Amerikan basınıdır. Çünkü “Kongre Kütübhânesi”nin (Library of Congress) “Chronicling America – Historic American Newspapers”[2] (Amerikan Kroniği – Târihî Amerikan Gazeteleri) başlıklı bölümünde 1789’dan 1963’e kadar olan bütün Amerikan gazeteleri yer almaktadır. 1919 yılına âid Mustafâ Kemâl Paşa’nın adının geçtiği 88 haberin içinden de haberin içeriğine göre seçim yaptım ve New York gazetesi olan The Evening World’ün 30 Eylül 1919 târihli nüshâsındaki, Montana gazetesi olan Great Falls Daily Tribune’ün 14 Ekim 1919 târihli nüshâsındaki, Nevada gazetesi olan Tonopah Daily Bonanza’nın 7 Ekim 1919 târihli nüshâsındaki, Virginia gazetesi olan Richmond Times-Dispatch’in 7 Kasım 1919 târihli nüshâsını esâs aldım.
Bu gazetelerdeki haberlerin genel olarak Erzurûm ve Sivas kongreleri, Dâmâd Ferid hükûmetinin düşüşü, Ali Rızâ Paşa hükûmetinin kuruluşu ve Konya’nın kurtarılması üzerine olduğunu söyleyebiliriz. Hepsinde Mustafâ Kemâl Paşa için “Türk millîyetçi lider”, başında bulunduğu hareket için de “millîyetçi hareket” denmesi anlamlıdır. Bu arada Amerikan basınının Sadrâzâm Ali Rızâ Paşa’nın adını yanlış yazdığı (General Alipiza Şa gibi…) epey örnek gördüm. Üstelik bu yanlışlıklar yerel Amerikan gazetelerinden kaynaklanmıyor. Tam tersine büyük bir haber ajansı olan Associated Press gibi kuruluşlardan kaynaklanıyor. Bu da bize, İstanbul hükûmetinin ne kadar ciddiye alındığını göstermektedir. Ayrıca Amerikan basınında Ermenî vurgusunun fazlalığı dikkât çekiyor. Meselâ Erzurûm için “Ermenistan’daki Erzurûm” diyorlar. Öyle ki, târihinden (1923) dolayı burada yer vermediğim bir haritada, Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz’i hâlâ Ermenistan olarak gösteriyorlardı.
Gazetelerin görüntüsünün altında, haberlerin Türkçelerine yer verdim. Böylece okuyucu, hem haberi anlayabilir; hem de olası bir hat’âm varsa, bana iletebilir. Haberlerin Türkçe kısımlarında herhangi bir yorum yapmadım. Hattâ yoruma dönüşmemesi, nesnellikten uzaklaşmama adına sözlük çevirisini de tercih ettiğim oldu. Meselâ Constantinople’ü İstanbul yerine Konstantinopolis olarak yazmayı uygun gördüm. Sâdece iki yerde, kimlerin kasd edildiğini belirtmek için köşeli parantez içinde gösterdim.
Umarım dönemi araştıranlara, târihçilere ve genç târihçi adaylarına bu çalışmam bir fayda sağlayabilir. Bir kişi için bile kaynak görevi görürse, benim adıma büyük bir mutluluk olacaktır.
Esenlikler…
KUTLU ALTAY KOCAOVA
18 Mayıs 2020
JÖN TÜRKLER YENİDEN İKTİDARDA
Yeni kabinenin gerçek yöneticileri.
(Kendi muhabirimizden.)
Konstantinopolis, 6 Ekim (gecikmeli)
Yeni Hükümet, kompozisyonunu onayladığı anlaşılan Mustafâ Kemâl Paşa ile sürekli telgraf iletişimi içerisindedir.
Türk Basınının büyük kısmı, özellikle Cemiyet yanlısı bölüm, “kahramanları” Mustafâ Kemâl Paşa ve Millîyetçi örgütlerinin zaferi olarak Dâmâd Ferid Paşa’nın düşüşünü kutladı. Olanların, İttihâd ve Terakkî Cemiyeti’nin iktidara dönüşü ile eşdeğer olduğunu gösteren başka birçok gösterge var.
Bu, Hükümetin bütün olarak karşılanabileceği İtilaf makamlarının taleplerine yönelik tutumunda bir değişikliği içerebilir.
* * *
Mustafâ Kemâl Paşa, son zamanlarda Anadolu’nun birçok kesiminde iktidârı gasb eden Millîyetçi bir liderdir. Bu harekette, ülkelerini mahvettikten sonra Konstantinopolis’teki iktidardan uzaklaştırılmış olan Jön Türkler veyâ İttihâd ve Terakkî Fırkası ile ittifak kurdu.
Temmûz ayında Mustafâ Kemâl, haydûdları bastırmak için Samsun ve Trabzon’a gönderildi ve Bakanlar Kurulu’nun emirlerine uymayı reddettiği için yasadışı ilân edildi. Bunun üzerine Doğu illerinde iktidarı ele geçirdi ve Millîyetçiler, Mustafâ Kemâl, Konstantinopolis’teki İzmid’e 40 mil kadar hâkimiyetini kurana kadar birbiri ardında bir vilâyeti ele geçirmek için yarıştılar.
(The Times, Londra, s.11, 13 Ekim 1919)
ÂSÎ BİR ŞEF
MUSTAFÂ KEMÂL’İN TEHDİTİ.
(MUHÂBİRİMİZDEN.)
CONSTANTINOPLE, SEPT. 27.
Amerikalı bir kaynaktan gelen bilgiye göre, Mustafâ Kemâl ve millî teşkilâtın diğer şefleri, Doğu Anadolu ve İç Anadolu’nun büyük bölümünden vergi ve bir miktar asker topluyor. Ayrıca büyük bir Türk birliğini ve Ruslardan ele geçirdikleri silâh ve mühimmatları batıya doğru taşıyorlar. Azerbaycan Hükûmeti ile siyâsî bir anlaşmaya girdikleri ve Merkezî Hükûmet’in onlara karşı düşmanca bir tutum sergilemesi halinde Konstantinopolis’in gıda arzını kesmekle tehdit ettikleri söyleniyor.
Hareket, İzmir ve Aydın’daki Yunan işgâlinin Konstantinopolis’teki Merkezî Hükûmete yöneltileceğini öngörüyor. Ancak bazı yerlerde Sultan’ın değişmesinin başlıca amaçlarından biri olduğu ileri sürülüyor.
Konya bölgesinin millî teşkilâta geçtiğine ve iç kısımdaki demiryollarına daha fazla zarar verildiğine inanmak için bir neden var. Öte yandan Enver’in amcası Halil Paşa, Mustafâ Kemâl’in takipçileri tarafından müttefik olarak görülmüyor ve şimdi Türk çevrelerinde Ankara’nın batısındaki bağımsız bir eşkıyâ grubunun başında olduğu bildiriliyor.
(The Times, Londra, s.7, 2 Ekim 1919)
BİR ANADOLU CUMHURİYETİ.
MUSTAFÂ KEMÂL’İN TEHDİTİ.
(MUHÂBİRİMİZDEN.)
CONSTANTINOPLE, 18 Eylül (Gecikmeli).
Mustafâ Kemâl Paşa’nın himâyesinde Sivas’ta 13 Eylül’de düzenlenen bir “Millî Kongre”, Ferid Paşa Kabinesi’nin, Türk bakış açısıyla, İzmir çevresinin Yunan işgâlinden sorumlu olduğunu ilân etti. Yunanistan ile Türkiye arasında resmen savaş ilân edilmediği için işgâlin mütâreke koşullarına aykırı olduğu belirtildi.
Kongre, hükûmetin Millîyetçiler lehine derhâl istifâsını talep etti ve iyi bilgilendirilmiş Türk kaynaklı raporlara göre, talep reddedilirse bağımsız bir Anadolu Cumhûriyeti ilan etmek için Başkan olarak Mustafâ Kemâl’i bildirdi.
(The Times, Londra, s.9, 22 Eylül 1919)
AYRILIKÇI TÜRK, KÜÇÜK ASYA’DA [ANADOLU, K.A.K.] KAZANDI.
Mustafâ Kemâl, tutuklama emri verilmesine rağmen Konya’yı ele geçirmeyi başardı.
Konstantinopolis, 30 Eylül – Son zamanlarda Küçük Asya’da ayrılıkçı bir hükümet kuran Millîyetçi Lider Mustafâ Kemâl Paşa’nın birlikleri Güney Küçük Asya’da Konya şehrini işgâl etti ve yetkilileri kovdu.
—–
Daha önce gönderilenler, Mustafâ Kemâl’in ayrılıkçı parlamentosunun, hükûmeti Ermenistan’daki Erzurûm’da toplanmaya çağırdığını ve birliklerinin İzmir ve Erzurûm civârındaki hareketlerini bildirdi. 45,000 nüfûslu bir şehir olan ve Küçük Asya’nın en tarafsız idârî merkezlerinden biri olan Konya’yı ele geçirmeye yetecek kadar askerî güçlerinin olduğu, şimdiye kadar belirtilmemiştir.
Konstantinopolis Hükûmeti tarafından Mustafâ Kemal ve arkadaşları hakkında tutuklama kararı verildi. Ancak bunların yerine getirilmesi imkansızdır.
(The Evening World, New York, s.8, 30 Eylül 1919)
ESKİ TÜRK BAŞKENTİ KEMÂL PAŞA’NIN MİLLÎYETÇİLİĞİNE GEÇİYOR.
Atina, 13 Ekim – (Havas) – Konstantinopolis’ten gelen bir haber, Türk sultânının eski başkentinin ve Konstantinopolis’e sadece 90 km uzaklıktaki Bursa’nın millîyetçi hareketi kabul ettiğini belirtiyor. Konstantinopolis’in yanında Avrupa Türkiyesi’nin en önemli şehri olan Edirne’de de milliyetçiler, fazlasıyla güçleniyor.
Millîyetçi bir Türk hükûmetinin kurulması hareketi, Küçük Asya’nın kuzeybatısındaki Erzurûm’da Mustafâ Kemâl Paşa tarafından başlatılan büyük adımlarla yayılmaya devam ediyor.
Mustafâ Kemâl, etkisini Küçük Asya üzerinden dışarıya doğru genişlettikten ve Konya’yı ele geçirdikten sonra, Türk hükûmetine istifa etmek için bir ültimatom yayınlayacak ve mevcûd hükûmetin düşmesine neden olacak kadar güçlü olduğunu hissetti.
Konstantinopolis’te yetkililer [İ’tilâf devletleri] olmasına rağmen, yeni bir kabineyi kurmayı başardılar, hükûmet şimdi Konya’dan demiryolu boyunca Küçük Asya’nın en önemli şehirlerinden biri olan Bursa’ya kadar süren hareketin yayılmasını engelleyemedi. Burası, Türk başkentinin Küçük Asya’nın büyük kısmı ile iletişimine hâkimdir.
Mustafâ Kemâl’in Türkiye’deki [İ’tilâf devletleri] güçlerin kontrolünden uzakta, yeni bir hükûmet kuracak millîyetçi bir kongreye delege gönderme çağrısı, Edirne’de de duyuldu ve büyük bir kale gibi sıkışmış Konstantinopolis’i reddetmeye karar verdiler. İkincisi, görünüşe göre eski Türk imparatorluğu, Konstantinopolis ve Boğaz’ı çevreleyen çok küçük bir kısmı kontrol edebiliyor.
(Great Falls Daily Tribune, Montana, s.2, 14 Ekim 1919)
TÜRKLERİN İTALYANLARDAN ELE GEÇİRDİKLERİNİ TÂKİB EDİN
Associated Prees’ten:
PARİS, 7 Ekim – Yeni Türk sadrâzâmı General Alipiza Sha [Ali Rızâ Paşa], Konstantinopolis’ten bildirildiğine göre, son zamanlarda askerleri, stratjik bir şehir olan Konya’daki birliklerin [İtalyan] durumunu kötüleştiren Türk millî lideri Mustafâ Kemâl ile görüşmelere başladı.
Kemâl’in komutasındaki Türk millîyetçi birliklerinin 300.000’den fazla olduğu söyleniyor. D’Annunzio, Fiume’yi ele geçirdiğinde de Dalmaçya’da benzeri bir kriz ortaya çıkmıştı. Ancak Küçük Asya’daki durumunun büyük ölçüde çöktüğü görülüyor.
(Tonopah Daily Bonanza, Tonopah, Nevada, s.1, 7 Ekim 1919)
TÜRKİYE’NİN İÇ ÇATIŞMANIN EŞİĞİNDE OLDUĞU BELİRTİLDİ.
Hükûmet ve Millîyetçi Parti Anlaşmazlıklarından Dolayı Savaşmak Üzereler.
(Associated Press tarafından.)
Paris, 6 Kasım. – Konstantinopolis’teki Türk hükûmeti ile Mustafâ Kemâl Paşa başkanlığındaki millîyetçi güçler arasında düşmânlık olasılığı, Atina’dan buraya gönderilen bir haberde belirtiliyor.
Mustafâ Kemâl Paşa’nın inatçı tavrının Konstantinopolis hükûmetini millîyetçilere karşı düşmân olmaya zorlayacağının belirtildiği mesajda, “Güvenilir kaynaklardan toplanan bilgilerden kaynaklanıyor” yazıyor.
Ancak Müslümân nüfûs arasında millîyetçi makamların erkeklerden talep ettiği askerlik hizmeti konusunda kayda değer miktarda anlaşmazlık olduğu bildiriliyor. Bu birlikler arasında çok sayıda firar gerçekleştiği söyleniyor.
(Richmond Times-Dispatch, Richmond, Virginia, s. 6, 7 Kasım 1919)
[1] https://www.thetimes.co.uk/archive/ (Erişim târihi: 18.05.2020)
[2] https://chroniclingamerica.loc.gov/ (Erişim târihi: 18.05.2020)
