1990’lı yıllarda İzmir’de bir rüzgar estirilmişti. Koyuncuoğlu ailesinin sahibi olduğu İzmer İnşaat Sanayi Ticaret ve Turizm AŞ ve Sasko Yatırım AŞ’nin Mimar Salih Pekin’e çizdirdiği proje onaylandı. Tarihi Gümrük binası alışveriş merkezi yapıldı. Konak- Pier adıyla 22 Kasım 1997’de Gençlik Konseriyle tanıtıldı. Projenin onay dönemi sıkıntılı oldu.
Şirket binanın Eyfel Kulesi’ni çizen mimar tarafından çizilmiş olduğundan duyduğu övünçle binanın logosunu “çelik profil” görüntüsü seçmişti.Binanın ön cephesinde bulunan özgün motifi görmezden geldi.
İzmer Gümrük binasını arsa olarak gördü kendi çıkarına kullandı,PİER adını yerleştirdi, isim kirliliği yaptı.Eski Gümrük binasının denize doğru olan iç bölümlerinin duvarlarını yıktı, dozer soktu kaçak kat çıktı. Yapı içindeki tarihi demir parçaları parmaklıkları hurdacıya sattı.Dönemin İzmir Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu ve .İzmir’in çivisine dokundurmam diyen Vali Yusuf Ziya Göksu yapılan restorasyon faciasını görmezden geldi, tarihi kapı yok edildi.
Tarihi Gümrük binamızın bir bölümünü 9 Eylül 1922’den beri Deniz Kuvvetlerimiz kullanıyordu.Caka Bey Rıhtımı’nda Refakat ve Karakol Filomuz Çakabey Komodorluğu bayrağımızı dalgalandırıyor,,İzmir’in en güzel manzaralarından birini sergiliyordu. İzmir Fatihi Çaka Bey’in meydana büstü de dikilmişti.Gümrük binasının restorasyon konusu gündeme gelince “gemiler gitsin,gemilerin ne işi var? Harp gemileri gitsin Yatlar gelsin denilerek yat limanı maketleri sergilenmeye resimleri gösterilmeye başlandı .
Sonunda Deniz Kuvvetleri Komutanlığı 15.8.2010 günü Çaka Bey Rıhtımından gemilerini çekti.Bu durum “Asker Çaka Bey’i bıraktı” başlığıyla basında yer aldı.[1] İzmir güzel bir manzarasından yoksun kalmış oldu.
Deniz Kuvvetlerimizin Çaka Bey limanını tahliye edeceğinin belli olduğu dönemde son Filotilla Komodorlarından Dz.Kur.Alb.Reşit Çağın tarihe geçecek bir hizmet yaptı.Depoda bulunan eski Türkçe yazılı üç mermer kitabenin bulunduğu bilgisini paylaştı,araştırılmasına izin verdi .
Güney Deniz Saha Komutanlığına bağlı Emir Çaka Bey Askeri Rıhtımı’nda görevli 2.Karakol Filotillo Komodoru Dz.Kur.Kd.Albay Reşit Çağın’ın uyarısıyla ve aynı yerde görevli .Ütgm.Cenker Yusuf Doruk’un eşi Mürvet Özer’in bilgilendirmesiyle E.Ü.Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Öğretim Görevlisi Aydoğan Demir’e eski Gümrük binasında eski Türkçe üç kitabenin bulunduğu bilgisi ulaştırıldı.Bilgi İzmir’in tarih çevrelerinde ilgiyle karşılandı,çalışmalar başladı .
Dz.Kur.Alb.Reşit Çağın’ın izniyle Doc.Dr.İnci Kuyulu,Doc.Dr.Sabri Surgevil,Arş. Gör.Ertan Daş ve Mürvet Özer alanda araştırma yaptı.Kitabeler okundu,E.Ü Sanat Tarihi Dergisinde Aydoğan Demir tarafından makale olarak yayımlandı.[2]
İtilaf Donanmasının Mart 1915’de İzmir’e yaptığı işgal girişimi ve bombardımanı Türk Dünyası Kültür ve İnsan Hakları Derneği olarak “5-10 Mart İzmir Sancakkale Şehitlerini Anma günü Haftası” olarak kutlanmasını proğrama aldırma çabası içindeyken bu çalışmalardan haberdar olmuştuk.
Aydoğan Demir Hocamızı son Kırım Hanı I.Kaplan Giray’ın mezar taşını İzmir Çeşme’de bulduğu haberini okuyunca gidip bulmuş teşekkür etmiş, 1995 yılında Çeşme’de yapılan III.Türk Dünyası Kurultayı’na davet etmiş ve Çeşme Belediye Başkanı Nuri Ertan’ın odasında Kırım Milli Meclis Başkanı Mustafa Cemil Kırımoğlu ile tanıştırmıştık.Kırımoğlu Aydoğan Demir’e I.Kaplan Giray Han’ın mezar taşını ile ilgili yaptığı çalışma Kırım Türk Tarihine yaptığı katkı için teşekkür etmişti.
Tarihi Gümrük binamız Türk kültürü açısından çok önemlidir.
1-Ön cephede bulunan okunamayacak şekilde silinmiş kitabesi. Ne yazık ki ne yazılı olduğunu bilinmemektedir.
2-Binanın ön iki giriş kapısının sağında ve solunda bulunan iç içe geçmiş üç ay yıldız kompozisyonu bulunmaktadır.Türk Kadını Biçki Dikiş Yurdu diplomasında ve Enver Paşa’ya hediye edilen silahların üzerinde bu figür bulunmaktadır.Saat Kulesi gibi İzmir’e has motifdir.
3- Atatürk 2 Şubat 1923 günü Lozan görüşmeleri hakkında “Biz barış istiyoruz dediğimiz zaman tam bağımsızlık istiyoruz” sözlerini Gümrük binasında söylemiş olmasıdır.[3]
4- Reşit Çağın ve Aydoğan Demir’in ortaya çıkarttıkları kitabelerdir.
Aydoğan Demir aşağıdaki bilgileri verir.
İzmir Rıhtımı ve Gümrük binası inşaatı 1876’da bir İngiliz firmasına verilen imtiyazla başlar , kısa bir süre sonra Fransız Dussaud kardeşlerin eline geçer 1880 de tamamlanır.Ek rıhtım binası inşaatı 1880 de tamamlanır.
İlk kitabe 1878 tarihlidir.
Birinci kitabe
BÜYÜK İSKENDER GİBİ OLAN II.ABDÜLHAMİD’İN GAYRETLERİ, ÇABALARI DA DENİZ GİBİDİR.O EMR EDERSE,DENİZ,BİR KARADAN GÖRÜNEN DERYA OLUR.O,GAYRETLERİ ÖLÇÜYE ,KUDRETİ TAHMİNE SIĞMAYAN BİR PADİŞAHTIR.BU İDDİALI SÖZLERİN DELİLİ DE İZMİR GÜMRÜK BİNASIDIR.ŞAİR SA’Dİ ,TARİHİ YÜZDE SEKİZLE DÜŞÜRDÜ.
1296 (1878-1879)
İnşaa edilen yeni bir bina için yazılan kitabe 1888 tarihlidir.
İkinci Kitabe .
1-İzmir Osmanlı ve Efrenç Gümrükleri daireleriyle demir (timür) örtüler ve çeşme Hasan Paşa-zade sa’adetlü Muhiddin.
2-Hamdullah Beyefendi hazretleri Rüsümât Nazırı iken inşa edilmiştir sene
1304 (1888)
Üçüncü Kitabe Çeşme kitabesi olup 1886 tarihlidir.
Yenbû’-ı adl u merhamet
Şahinşeh-i derya semûh
(Abdülhamid Ha)n-ı kerim
Sultan-ı İskender-futûh
Kıldı bu dikleş çeşmeyi
Zib-i nazar-gah-ı vuzûh
Abdest alub içtikce su
Erbâb-ı tevhid ü fütûh
Ol şa içün kılsun taleb
Dergâh-ı Hak’dan ömr-i Nûh
Tarih-i menkutun Didim
Âb-ı tarâvet-bahş-ı rûh
1304/(30.9.1886-18.9.1887)
Abdülhamid Han ,adalet ve merhamet kaynağıdır,derya kadar cömert,şahlar şahıdır ; Sultan (Büyük) İskender gibi galiptir,zafer sahibidir.Bakıldığında aydınlık,süslü bu gönül çekici çeşmeyi yaptı.Tanrı’nın birliğine inananlar ,gönülleri ferah olanlar)?,su içip ,abdest aldıkça O Şah (Abdülhamid) için Tanrı’dan Nuh’un ömrü gibi (uzun bir ömür) talep etsinler.Tarihini noktalı harflerle dedim.Gençlik suyu (insana) canlılık veriyor.
*****
Kitabelerin varlığını İlim çevrelerine duyuran Reşit Çağın’a ,İzmir Gümrük Binası Kitabeleri makalesini yazan Aydoğan Demir’e şükran borçluyuz,bu çalışmada emeği olan İnci Kuyulu,Sabri Sürgevil,Ertan Daş,Mürvet Özer’ de teşekkür ederiz. Bu hocalarımızın Gümrük binası kitabeleri araştırması sırasında çektikleri fotografları ve düşüncelerini paylaşmalarını bekliyoruz.
Çakabey rıhtımı meydanında Çaka Bey’in büstü,rıhtıma bağlı gemilerimizin dalgalanan sancaklarının güzel görüntüsü halkın büyük ilgi gösterip hayranlıkla izlediği törenler ,karaya çıkan babalarını,eşlerini,sevgililerini bekleyenler ,acı tatlı hatıralar ,hafızalarda silinmez izlerini bırakarak 2010 yılında sona erdi.[4] Bir tarih kapandı.Harp Gemilerimiz son defa yapılan törenin ardından demir alarak Çakabey Limanını terk etti.Güney Deniz Saha Komutanlığı Refakat ve Karakol Filotilla Komutanlığı, Konak Pier Yönetimine sorumluluğundaki alanları terk etti. Sorun da o zaman başladı.İzmir tarihi için çok önemli olan üç kitabe ne oldu ? Son derece büyük ve ağır olan kitabeleri Güney Deniz Saha Komutanlığının alıp sorumluluğundaki bir başka bölgeye taşındığı yönünde denizci çevremizde yaptığımız araştırmada bir bilgi edinemedik. Muhtemelen envanterine kayıtlı olmayan bu üç kitabenin Güney Deniz Saha Komutanlığı yetkililerinin götürmüş olabileceğine de ihtimal vermiyoruz.
-Güney Deniz Saha Komutanlığına Konak Pier yönetimine üç mermer kitabe teslim ettiniz mi? Etmediniz mi?
-Konak Pier yönetimine de Güney Deniz Saha Komutanlığının size teslim ettiği veya depoda terk ettiği kitabeler nerede diye soracağız ?
İzmir Valiliğine durumu arz edecek,sorumlu kimse mahkemeye vereceğiz ?
İzmir ,Türkiye Güney Deniz Saha Komutanlığının ve Konak Pier yönetiminin vereceği cevabı bekliyor ?
CELAL ÖCAL
[1] Asker Çakabey’i bıraktı YENİ ASIR,18.08.2010
[2] Mustafa Kemal İzmir halkına hitap ediyor.İzmir’de 31 Ocak 1923’te Eski Gümrük binasında halka yapılan konuşma.Yakın Tarihimiz.s.30
[3] Aydoğan Demir,Sanat Tarihi Dergisi X,E.Ü Basımevi,İzmir,2000,s.55
[4] Asker Çakabey’i bıraktı YENİ ASIR,18.08.2010
