Birinci Dünya Savaşı süresince 1914-1918 arası sanki İzmir’de bir şey olmamış gibi hiç söz edilmez. Mondros mütarekesi ilan edildi, Yunan İzmir’e çıktı, İlk kurşun atıldı konuları anlatılır.
Oysa İzmir’de bilinmeyen çok önemli olaylar gerçekleşmiştir.
Birinci Dünya Savaşı öncesi Osmanlı Harbiye Nezareti Çanakkale’ye, İskenderun’a ve İzmir’e düşman çıkartması yapılabileceğini değerlendirir ve tedbirini alır.
İzmir’e yapılacak saldırıyı Yenikale merkezli bir savunma önleyecektir.
1645 yılına kadar yabancı gemiler vergi ödemeden İzmir Limanına girer, serbestçe ticaret yapardı. Venediklilerle yapılan 24 yıl süren savaşta sıkıntıya düşen Osmanlı yönetimi yabancı gemileri kiralama girişiminde bulunur. Gemi kaptanları cevap bile vermeden limanı terk eder. Bunun üzerine Sadrazam Köprülü Mehmet Paşa Piri Reis’in haritasında Sancakburnu adıyla anılan bölgeye kale inşa ettirir, (1656). Kaleye dönemin en güçlü Çultutmaz, Balyemez topları yerleştirilir. Evliya Çelebi Seyahatnamesinde ”KAL’Aİ SANCAKBURNU” adının yazılı olduğu kalede “demir kapaklı yetmiş adet BALYEMEZ ve ÇULTUTMAZ Şayka topları” bulunduğunu,“VE LEBİ DERYAYA NAZIR İÇİNE ÂDEM SIĞAR ŞEYKA TOPLARI VARDUR KİM RÛYİ DERYADA KUŞ KONDURMAZLAR” ifadesiyle açıklanır.
Bu tedbirin alınmasından sonra yabancı gemiler kalede dalgalanan bayrağımızı selamlama ya, Gümrük vergisi ödemeye başlar. Yeni yapıldığı için Yenikale veya kalede dalgalanan bayrak nedeniyle Sancakkale adıyla anılmaya başlar. İzmir körfezine giriş çıkış yapan gemilerin geçişlerini tamamen kontrol altına alır, Boğazkesen görevi yapar .
Düşürülen tarih kale kapısı üzerindeki mermer kitabeye yazılır.
GÖRÜNCE HÂTİH-İ GAYBÎ DEDİ BÛ KAL’AYA TARİH KİLİD-İ BAHR Ü BERR
OLDU VE HAKKÂ KAL’A-Yİ SANCAK-sene 1077
Kale’ye yerleştirilen toplar İzmir’i işgale yeltenenlere caydırıcı oldu.
1770’de Çeşme’de Osmanlı Donanmasını yakan İngiliz-Rus Filosu İzmir’e saldırı gerçekleştiremez.
Sancakkale İzmir’i savunma görevini son defa 1.Dünya Harbi döneminde yerine getirir .
İzmir’e denizden yapılacak bir saldırıyı Bataryalarımız /Mayın hatlarımız /Batık gemi manialarımız / Işıldaklarımız /Askerimiz önleyecektir.
İzmir’de sabit görev yapmakta olan Donanmamızın yaşlı gemilerinden Muin-i Zafer Korvetinin 1913 yılında toplarının sökülmesi kararı alınınca ,bir kısım topları, Çanakkale Dardanos tabyasına (şubat 1915-Baykuştepe) , bir kısmı da Kösten (Uzunada) adasına yerleştirilir. İzmir Limanı kapatılır.
İnciraltı –Narlıdere hattına toplam 48 top dan oluşan 11 batarya yerleştirilir.
Kösten adası ve Foça’daki diğer bataryalarımızla savunmamız güçlendirilir . Savunmamızın son bölümünü Sancakkale deki bataryalarımız teşkil ediyordu. İzmir’i işgale yeltenecek olan düşman Sancakkale’ye çok yakın dar su yolundan geçmek zorundaydı. Bu nokta da sahra toplarımızın ateş altında bulunuyordu .
İngiltere ile resmi harp ilanının yapılmadığı 1 Kasım 1914 günü İzmir Urla İskele’de demirli Beyrut ve Kınalıada gemilerimize, HMS Wolverine ve HMS Scorpion muhripleri saldırı gerçekleştirir .Gemi kaptanlarımız aldıkları emir gereği gemilerini batırır aynı gün İngiliz donanması Akabe’yi de bombalar. Bu ani saldırı Donanma mecmuasında resmi tebliğlerde yer aldı. Osmanlı İmparatoru Sultan Mehmet Reşat “Orduma ,Donanmama” hitabıyla başlayan, Beyanname-i Hümayun’la,Şeyhülislam Mustafa Hayri Efendi Fetâva-yı Şerife, Başkumandan Vekili Enver, Başkumandanlık Vekâletinin Beyannamesi Sureti ile 11 Kasım 1914 günü İtilaf Devletlerinin tümüne Harp ilan etti,neden savaş ilan etmek durumunda kalındığını , İngilizlerin Akabe’ye yaptığı saldırıyı açıkladı . Bu açıklamada İzmir’e yapılan saldırı konusuna yer verilmedi.!
1 Kasım 1914 baskınından sonra İngiliz harp gemileri İzmir şehrini gözetlemeye başladı.11 Ocak 1915 günü Fransız uçak gemisi Anne,üç adet Fransız Nieuport tayyaresi ile
İzmir açıklarına geldi. Daha sonra Ben My Chere uçak gemisi de harekata katıldı.
Osmanlı Bahriye Nezareti İzmir’de bulunan gambotların körfezde bulunmasını sakıncalı görerek İstanbul’a çağırdı. Taşköprü gambotu, Demirhisar torpidobotu ablukaya rağmen İzmir’den kalkıp Çanakkale boğazından içeri girmeyi başardı.
5 Mart 1915 günü İngiliz harp gemileri HSM Triuph, HSM Hamshire, HMS Euryalus, HMS Swıftsure, HMS Theseus, Fransız Kleber, Rus gemisi Askold ve Nakliye gemileri,
Monitörlerin bulunduğu İtilaf donanması 5 Mart 1915 günü saat:13.40 da Yenikale istihkâmına ve İzmir tabyalarına, saldırı başlattı. Aliağa, Reşadiye, Şakran bombalandı. Önce 14 km, sonra 10 kilometre mesafeden uzun menzilli toplarla İzmir’e yoğun saldırı yapıldı. Kale istihkâmlarınca aynı şekilde cevap verildi.
İngiliz donanması Yenikale’yi de 3 saat bombaladı, 140’a yakın mermi atıldı. Amaçları ,istihkâmları tahrip etmek, limanı ablukaya almak, hücuma açık bulundurarak,İzmir’in Alman denizaltılarının üs’ü olarak kullanılmasını engellemekti.
Yenikale’de hasarın az ,bir şehit ve dört yaralı olduğunu bildirildi. İzmir gazetesi Ahenk 20
Rebiyülahir 1333 tarihli nüshasında ise 90 mermi atıldığını yazdı.)
Kale bataryaları ile donanma arasındaki top düellosu sırasında İzmir şehri ve civar halkı telaş
göstermemiş bu manzarayı seyretmek için deniz kenarına ve yüksek yerlere gitmişlerdi.
(AHENK 20 Rebiyülahir 1333 Bu olayla ilgili olarak vilayetin resmi tebliğini yayımlayan gazete yedi yaralı verildiğini ve bir düşman torpil gemisinin batırıldığını yazdı.
6 Mart 1915 günü sabahı ,İtilaf Donanmasının yoğun bombardımanı başladı. Mayın arama ve
tarama gemileri, zıhlı topçuların desteğinde ilerledi,ancak Sancakkale topçusunun karşı ateşiyle işgalciler çekilmek zorunda kaldı. Bu harekâtta düşmanın bir mayın tarama gemisi batırıldı .
7 Mart 1915 günü İtilaf Donanması, Urla önlerinden Türk toplarının menzili dışından sabahtan geç vakte kadar bombardımana devam etti. Bir Fransız uçağı keşif uçuşu yaptı. İtilaf Donanmasının bütün gece sürdürdüğü top atışları ve mayın arama tarama girişimleri ,bir sonuç vermedi.
7 Mart 1915 günü 285 bordo sayılı Okino gemisi mayına çarparak battı. Triump isabet aldı. Mayın temizlemeye gece devam edilmek istendi ancak Yenikale ışıldakları engelledi.
8 Mart 1915 günü bombardıman bütün gün devam etti , bu defa İtilaf Donanmasına beş bacalı Rus krüvözörü Askold da katıldı, Urla’yı bombardımana tuttu.
9 Mart 1915 günü de saldırılar devam etti.
Aynı gün İzmir Müftüsü ve İttihat ve Terakki Partisi İzmir Katib-i Mes’ulü Celal (Bayar) Beyefendi İzmir halkının şükranlarını bildirmek için Sancakkale’ye gitti, topçu askerlerine hediyeler dağıttı, morallerini yükseltti.
İngiliz Amiral Rosslyn Wemyss, 9 Mart 1915 günü Euryalus gemisinden gönderdiği ültimatom’la Rahmi Bey’den İzmir’i teslim etmesini istedi. “İzmir bombardımanı hakkında haber veren Mali 6 Mart 1331 tarihli İzmir Ahenk gazetesi Miladi 10 Mart 1915 tarihli Noya Press’den aldığı haberi şöyle verdi: Geçen cumartesi sabahı İzmir istikameti İngiliz deniz kuvvetleri tarafından bombalanmıştır. Harekâta 4 kruvazör ile 6 torbitobot katılmıştır. “Aynı gazete bu donanmada nakliye gemisinin bulunmasının İngilizlerin İzmir’e çıkartma yapmak istedikleri sonucuna varıyordu.
İzmir Valisi ve Meclis-i umumi reisi Rahmi Bey resmi bir beyanname yayımlayarak, şehri silahlı bir savunmaya hazırlamak için halkın tren veya diğer vasıtalarla İzmir’den iç kısımlara
gitmesini istedi, ancak bu haber bir izdihama neden oldu. İzmir Valisi Rahmi Bey şehri savunma tedbirleri aldı.
AHENK 24 Rebiyülahir 1333
Aynı gün durumun nazikliğini takdir eden İzmir’deki ABD konsolosu harekete geçerek İngiliz Amirali Pierse ile gemisinde görüştü.
Bir İngiliz kaynağına göre saldırının beşinci gününde, mütareke zemini arayan donanma temsilcilerinin ağır istekleri nedeniyle anlaşma olmadı, bunun sonucu olarak İzmir’e karşı olan deniz harekâtı sürdü.
AHENK 20 Rebiyülahir 1333 .Bu olayla ilgili olarak vilayetin resmi tebliğini yayımlayan gazete yedi yaralı verildiğini ve bir düşman torpil gemisinin batırıldığını ,.
AHENK 21 rebiyülahir 1333 gazete bombardımanın sabahtan başlayıp öğleden sonra üç’e kadar sürdüğünü ve 526 mermi harcandığını yazdı.
Ayrıca gazete bombardımanı yakından gören okur yazar bir vatandaşın gözlemlerine yer verdi.
İtilaf Donanması’nın İzmir’i denizden işgal saldırısı sırasında 87 tonluk İngiliz torpitobotu
No 064 21 mart 1915’de ,535 tonluk İngiliz monitoru M30 13 Mayıs 1915 günü İzmir
Körfezinde Türk bataryaları tarafından batırıldı.
1000 tonluk Fransız mayın döşeme gemisi Casabianca .3-4 Temmuz 1915 İzmir Körfezinde
döşediğimiz mayınlara çarparak battı.
İngilizler Uzunada’yı işgal etmiş ,uçak pisti inşa etmiş ,çadır hangar kurmuş hava üssü tesis etmişti. Yerleştirdiği toplarla halkının büyük kısmı rum olan Urla’yı da ateş altına almıştı.
Uzunada’nın geri alınması için çıkartma operasyonu düzenlendi.Operasyonda Türk Alman Avusturya Macaristan topçu bataryalarının büyük katkıları oldu. Urla ve Mordoğan’a yerleştirilen toplarla Uzunada ateş altına alındı. 6 Mayıs 1916 günü Karaburun sahilindeki topçularımızın açtığı ateş sonucu iki İngiliz Monitörü batırıldı.
Düşman filosu körfezde ilerleyip toplarımızın atış menziline girince zor duruma düşmüştü. Bir kısım gemileri açtığımız ateşten ,bir kısmı mayınlarımıza çarparak yara aldı battı. Düşman donanması komutanı İzmir Valisiyle görüşme teklifinde bulundu . İzmir’i teslim etmesi karşılığında İzmir’in bir prenslik olacağını başına yine Rahmi Bey’in getirileceği söyledi. Bu teklife İzmir Valisi “Cayır cayır yakarımda İzmir’i size teslim etmem bu davranışınızla İzmir’deki Levantenlerin de hayatını da tehlikeye atıyorsunuz “dedi.Görüşme sona erdi. İzmir Valisi Rahmi Bey İzmir’e yapılan bombardımanın Levanten nüfus’a da zarar vereceğini göstermek için Levantenleri Türk mahallelerine yerleştirdi. İşgalci filo komutanına isterse İzmir’i bombalayabileceğini bundan Levantenlerin de zarar göreceğini söyledi.Bu tedbirlerimizi İngiliz donanması umursamadı.İngiliz filosu İzmir’i bombalamaya devam etti. Sonuç almaları için İzmir limanının içine girmeleri mayınlarımızı temizlemeleri gerekiyordu.Bataryalarımız,mayın hatlarımız buna izin vermedi.Gemileri tarafımızdan batırıldı.Artık İzmir Körfezinin içine giremiyor uzaktan bombalıyorlardı.Bulgaristan’ın savaşa girmesiyle açılan Balkan yolundan gelen silah ve cephanelerden 17 toplu Avusturya-Macaristan topçu bataryasının Foça’ya yerleştirilmesi kararı alındı ancak yol yoktu bin bir zorlukla yol yapıldı batarya Foça’ya getirildi Düşman donanması İzmir Körfezinden tamamen çekildi.
Bu arada İzmir’e hava saldırıları devam ediyordu .İzmir’de üç tayyare bölüğümüz görev yapmaktaydı . Tayyarelerimiz Sisam, Sakız,Midilli adalarına keşif ve taarruz harekatlarında bulunuyor , İzmir semalarında kıyasıya hava muharebeleri oluyordu.
Alman Plt.Hans Joachim Buddecke tek başına girdiği İzmir’deki hava muharebesinde iki düşman uçağını birden düşürmesi büyük memnuniyet yarattı. Ege Şahini unvanı çeşitli hediyeler verildi.Ekim1917
İzmir’deki yönetimimiz bir kısım Levanten ve Rumların içinde bulunduğu casusluk faaliyetlerine karşı mücadele verdi.
Yüz altı yıl önce Mart 1915 tarihlerinde İtilaf Donanması İzmir’in bombardıman etti. 5-15 Mart 1915 tarihlerinde yapılan bu bombardımanda düşman donanması gemi kayıpları vererek çekilmek zorunda kaldı. İşgalci filonun bir kısmı Çanakkale’de savaşına katılma emri aldı ve orada da başarısız oldu.İzmir’i bombalayan Triumph Çanakkale’de batırıldı.Ancak İtilaf Donanmasının İzmir Körfezini ablukası devam etti.
İtilaf donanmasının İzmir saldırısı döneminde şehit düşen askerlerimizin aziz hatırasına Yenikale Şehitliği tesis edildi.İzmir Narlıdere sahil evleri Yenikale yolu üzerindeki şehitlik
İzmir’in Osmanlı döneninden kalma tek şehitlik özelliği ile yaşımaktadır.
Yenikale savunması hatırasına Yenikale önüne anıt dikildi bu anıttan günümüze sadece
fotografı ulaştı.
İzmir ,Yenikale kitabesinde yazılı olduğu gibi “Sancak kale gerçekten de denizin ve karanın kilidi oldu” tespiti 1915 yılında bir kere daha ortaya çıktı İtilaf donanmasının İzmir’i işgal girişimine izin vermedi .
İngiltere’nin en eski dergilerinden The Graphıc, The Sphere İngiliz donanmasının İzmir Yenikale’ye yaptığı saldırı haberine yer vermiş çok önemli bilgi ve fotograf paylaşımında bulunmuştur. İngilizler İzmir’de uğradığı başarısızlık ve gemi kayıplarının bilinmesini istememektedir.Bu dergilerin sanal ortamdaki Mart 1915 sayıları erişime kapalı tutulmaktadır.
İzmir’i işgalden kurtaran Gazi toplar İzmir’i doğal Açıkhava müzesi özelliği kazandıracak güçte olmasına karşılık kıymet,değer bilmezlik orada da İzmir’in karşısına çıkmıştır .
Necmi Ülker’in tebliğini hazırladığı dönemde gördüğü ve fotografını çektiği günümüzde yoktur.(Yenikale’deki top Çanakkale’ye götürülmüştür).
Karşıyaka Belediye Başkanı Nevzat Çobanoğlu Foca Yarı açık Cezaevi arazisi içinde bir top bataryası görmüş ,Bataryanın en büyük topunu Foça’dan Karşıyaka günümüz Yunuslar’ın olduğu bölgeye yerleştirmişti.Karşıyaka’ya Birinci Dünya Savaşı Şehitleri anıtı kazandırmaya çalışıyordu.Binbir zorlukla Foça’dan getirilen Gazi top hakkında “ne gerek var” sözleri sarf edildi.Kenan Evren’in emriyle top önce Bornova Topçu Tugayına oradan da İstanbul Harbiye Askeri Müzesine götürüldü.
Urla Menteş’deki top da Çanakkale’ye götürüldü Harbiye Askeri Müzesinin görevli subayları top’u görmeye gittiklerinde topun İzmir’den üç parçaya bölünerek taşındığını gördüler bizim gibi üzüldüler !
Foça,Menteş,Uzunada,Yenikale’de bulunan Gazi toplar İzmir’de saklanması gerekirken götürüldü!.İzmir’de bir tek Uzunada’daki top kaldı.
Araştırmamız Urla Karantina adasının 1915 yılında bombardımanı sırasında Şehit düşen iki Mehmetçiğimizin mezarını ortaya çıkarmıştır ki ihyası ilgililerin özel ilgisini gerektirmektedir !.
1912-1918 dönemi İzmir Körfezi gemi batıkları bilinmekte , İtilaf donanmasının mağlub olarak geri çekildiklerinin kanıtı gemi enkazları su altında durmaktadır.
Bu kadar bilgi ve belgeyi yok sayarak Yenikale’yi kapalı bir kutu halinde tutmaya ziyarete açmamaya MSB’nın hakkı yoktur !.
Kapalı tutulduğu için İzmir Yenikale tarihi,İzmir Valiliğinin yayımladığı İzmir Yıllıklarında,İzmir BŞB’nin yayınladığı İzmir kitaplarında Yenikale hakkında bilgi bulunmamaktadır !
Mevcut ortam sonucunda İzmir Valilerinin,İzmir Belediye Başkanlarının,İl Kültür Müdürlerinin ,İzmir Milletvekillerinin İzmir Yenikale hakkında bilgileri yoktur !.Vatandaşın bilgisiz bırakılmasına da yetkililerin hakkı yoktur ! Yenikale Sivil bürokrasiye de kapı kapalı tutulmaktadır.
İzmir tarihinin en önemli olaylarından biri olan İtilaf donanmasının İzmir bombardımanı
hadisesini Necmi Ülker I. Askeri Tarih Seminerinde sunduğu İzmir Sancakkale’si ve Şehitliği tebliğiyle ilk defa açıklamıştır.
Maltepe Askeri Lise öğrencileri Fethullah Sahan ,Rasim Kahraman’ın “Çanakkale Deniz
Savaşlarının bilinmeyen yönü,savaşın ön sözü,İzmir Körfezi müdafaası” projesi Tübitak
2015 Ortaöğrenim öğrencileri Araştırma yarışmasında derece almıştır .
Celal Öcal Birinci Dünya Savaşında İzmir Savunması kitabı,
18.Türk Tarih Kongresinde “103 yıldır bilmediğimiz gerçek –İtilaf Donanmasının İzmir’i işgal girişimi” tebliği ile konunun önemini duyurmaya çalışmaktadır.
Sonuç:
1-Çanakkale cephesinin bölge olarak ve sadece Deniz ve Kara savaşları ile değerlendirilmesi de eksiktir.
5.Ordu görev sahası Çanakkaleden ,Antalya’ya kadar olan bölgeyi kapsamaktadır.
Çanakkale cephesi tarihi : Çanakkale Deniz ve Kara savaşları,dünyada ilk defa uçak gemisi
batırma şerefinin Türk topcusuna ait olduğunu ortaya çıkartan Antalya Kaş’da ki Mustafa
Ertuğrul’un bataryası’nın Ben My Chreee ,Paris II,Alexsandria gemilerinin batırılma hadisesini ve İtilaf Donanmasının İzmir’e yaptığı başarısız saldırı ile bir bütün olarak değerlendirilmelidir.
2-Yenikale’nin zengin tarihinin 106 yıllık bilinmezliği İzmir’in,Türkiye’nin karşısına bir fırsat olarak çıkmaktadır.Yenikale tarihi Üniversitelerin çeşitli bölümlerinin katkılarıyla “Disiplinler arası Yenikale Çalıştayın’da “ değerlendirilmesi ,Yenikale’nin Unesco kültür mirası olarak tescili İzmir’e çok büyük değer kazandıracaktır.
Ancak önce Yenikale üzerinde ki ziyaret yasağının kaldırılmasını gerektirmektedir.
Dünyanın keşfedilmemiş yerinin kalmadığı günümüz ortamında 106 yıl önce İzmir’e denizden yapılan işgal saldırısının bilinmiyor olmasının eksikliğine son verilmelidir .
3-Sarıkamış Şehitlerini anma haftası gibi İzmir Yenikale Şehitleri Anma haftası olarak etkinliklerle anılmasını ve Sancakkale’nin halkın ziyaretine açılmasını MSB’dan istiyoruz.
5-10 Mart 2021 İtilaf donanmasının İzmir’e gerçekleştirdiği saldırının 106 ncı yılıdır.
106 yılda Milli Savunma Bakanlığı Gazi Yenikale’yi halkın ziyaretine açmalıdır.
Gaipten gelen haberci bu kaleyi görünce şöyle tarih düşürdü Sancakkale gerçekten de denizin ve karanın kiliti oldu.