Cumhuriyet döneminin çok beğenilen ve sevilen Bozkurtlu paralarıyla ilgili merak edilenlere yanıt aradık. Derlediğimiz soruları nümismat Eren Şahin sizler için yanıtladı. İşte Bozkurtlu paralarla ilgili bilinmeyenler…
Soru: Bozkurtlu paralarımız hakkında bilgi verir misiniz?
Önyüzlerinde Bozkurt resminin yeraldığı paralarımız 1. Emisyon 5 ve 10 liralarımızdır. 1. Emisyon paraların 2. Ve 3. Küpürleridir. Mesela 1. Emisyon 1 Lira da var üzerinde karasabanla çift süren köylü, hemen sürülen tarlanın arkasında Meclis binası ve Ankara kalesi yeralır. Arka yüzünde ise Başbakanlık binası yer alır. Daha sonra 5 ve 10 liralık banknotlar sırayı takip eder. İşte Bozkurt figürünün yeraldığı banknotlarımız bunlardır. Ay Yıldız bir çerçeve içinde Ergenekon’dan çıkışı temsil eden , adeta atılan bir Bozkurt vardır. Arkaplanda doğan güneş millî cumhuriyeti, millî egemenliğimizi temsil eder. 1.Emisyon tüm Türk liralarında filigranda Atatürk’ün yandan portresi vardır. Sosyal medya da sıkça paylaşılan bir resimde filigran kısmına 100 YTL’deki portre resmi konulmuş, maalesef ki bu resim gerçek değildir. Filigranda yer alan resim, büyük Atatürk’ün Bursa seyahati sırasında; 31 Mayıs 1926 tarihinde çekilen resmidir. Bu resim Büyük Atatürk’ün ilk madalyonunda da kullanılmıştır. Zaten 1. Emisyon banknotlar tedavül ettiğinde, Ulu Önder o kadar yaşlı da değildi.
Bozkurtlu 5 Liranın önyüzünde gene Meclis binamızı görürüz. Arka yüzün de ise Ankara’da yer alan Selçuklulardan kalan Akköprü vardır. Bozkurtlu 10 Liramızın arka yüzünde ise Ankara kalesinden bir manzara vardır. Cumhuriyetimizin ilk liraları olan bu banknotlarda bu denli Ankara vurgusunun sebebi, herkese yeni başkenti ve millî cumhuriyeti tanıtma gayreti olarak yorumlaya biliriz.
Paralar iki hikayeye sahiptir. Bu hikayelerin ilki nesnel hikayeleridir. Eğer bir banknotu inceleyecek olursanız, ait olduğu ülkenin nasıl yönetildiği, nasıl kalkındığı ve ulusal değerlerinin neler konusunda fikir sahibi olursunuz. Paranın ikinci hikayesi ise öznel hikayeleridir. Örneğin bir esnaf ilk kazandığı parayı çerçeveletip dükkanının duvarına asar. Bir işçi ilk maaşından bir parayı hatıra olarak saklar. Mesela koleksiyonumda yüzyıl önceden kalan koca koca Rus rubleleri var. Muhtemelen bu rubleler Bolşevik İhtilâli sonrası İstanbul’a sığınan Ruslar tarafından girdi ülkemize. Çok daha sonra da benim gibi koleksiyonerler bu paraları koleksiyonlarına dizdiler. Ben bu banknotlara eli değen tüm insanların yaşam hikâyelerini de merak ederim.
Soru : Bozkurtlu paraların tasarımcısı kimdi? Hangi ülkede basıldı?
Üzerinde Bozkurt resimlerinin bulunduğu paralarımız 1. Emisyon Türk liralarıydı. Bu paralarımız 1927’de İngiltere’de, Thomas de la Rue şirketine bastırılmıştır. Üzerlerinde Osmanlı harflerinin yanı sıra o yıllarda uluslararası diplomatik dil kabul edilen Fransızca küpür değeri yazmaktadır. Hatta bu sebeple bazı nümismatlar 1. Emisyon paraları “Livre” diye adlandırırlar.
Bu şirket o dönem de dünyanın en büyük banknot matbaasına sahipti. Bir sene sonra Büyük Önder Atatürk, harf devrimini gerçekleştirdi. Latin harfleriyle yeni paraların basılıp, piyasaya verilmesi büyük bir masraf olacağı için eski yazıyla basılmış bu paralar 10 yıl kadar tedavüle devam etti. Fakat Thomas de la Rua şirketinin bastığı latin harfli 1. Emisyon paralarımız vardır ama tedavül etmemiş, “Specimen” olarak kalmıştır.
Soru: 1. Emisyondan sonra tekrar Bozkurtlu paraların basılması düşünüldü mü?
Evet, paralarımızda Bozkurt basılması tekrar düşünüldü. Hatta deneme baskıları (testnote) bile yapıldı. Tasarımı, 2. Emisyon paralarımızın tasarımına çok benziyor fakat 2. Emisyon paralarımızdan daha gösterişliler! Tasarımları 1937 yılında bitmiş. Fakat 1938 yılında Atatürk’ün vefatı sebebiyle tedavül etmiyor ve bu deneme baskı olarak kalıyorlar. Mesela bu tasarımda 5 Liranın arka yüzünde İstanbul boğazından muhteşem bir görüntü yer alıyor.
Esasında bu tasarım halinde kalan paraları çoğu nümismat biliyordu, fakat bizim Türkçüler bilmiyordu. En son sabithaber’de haber olarak paylaşılınca çok dikkat çekti. Şimdilik tek Türkçü nümismat benim. Ayrıca “Türk liraları ve Bozkurt” olarak konusuna vereceğim bir örnek daha var. Thomas de la Rue banknot matbaasının bastığı paralarımızın tanıtım zarflarının üzerinde de bozkurt figürü yer almaktadır.
Maalesef bu tasarımı yapılan paraların yerine çıkan 3. Emisyon paralarımızın önyüzlerinde ne Bozkurt resmi yer alıyor ne de Büyük Atatürk’ün resmi basılıyor! Kanun gereği olarak dönemin Cumhurbaşkanı İsmet İnönü’nün resmi yer alıyor. Bu paralarımız yalnızca İngiltere’de değil Almanya’da ve Amerika’da basılmıştır. Arkayüzlerin de yöresel giyimli Türk kadınlarının olduğu 10 Lira, Türk Ocağı binasının yer aldığı (O dönemde Halk Evleri) 2.5 Lira ya da izcilerin resimlerinin olduğu 1000. Lira hepsi bu emisyondadır. O yıllarda diğer ülkelerin paralarında da benzeri figürler kullanılıyordu. Bu paralarımızın tasarımcıları da Türk değil, tıpkı eski emisyonlarımızda olduğu gibi. Hatta Atatürk’ün ilk madalyonunu tasarlayan Alman heykeltraş Eduard Hanisch-Concee idi. Bir çok ülkenin parası yabancı tasarımcılar tarafından tasarlanmıştır. Bu ayrı bir uzmanlık konusu.
Soru: Paralarımıza tekrar Atatürk’ün resmi ne zaman basıldı?
İsmet İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı görevinin sona ermesinden sonra, 1951 yılında dolaşıma 5. Emisyon paralarımız girmiştir. Yasal değişiklikler gerçekleşmiş, Türk liralarının önyüzlerine yalnızca Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucusunun resminin basılması kararlaştırılmıştır. Büyük Atatürk’ün, 2. ve 5. Emisyon Türk liraların da yer alan portre gravürü, Emel Aras ile Fatin Rüştü Zorlu’nun düğün töreninde çekilen fotoğraf üzerinden elde edilmiştir. Türkiye’de basılan ilk para olan 100 Lira da (3.tertip) bu emisyon grubu içindedir. 1958 yılında basılıp, tedavül etmiştir. Daha sonra bir paramız hariç tüm paralarımızı Türkiye’de basmışız.
50 Kuruşla koleksiyona başladım.
Soru: Para koleksiyonuna ne zaman başladınız?
1999 yılının Haziran ayında başlamıştım; henüz 13 yaşındaydım. Tabii o zamanlar harçlıklarım ancak yabancı banknotları almaya yetiyordu. Elimde ki azcık parayı tedavül etmeyen banknotlara yatırdığım için çevremden ciddi tepkiler alıyordum. Hiç unutamam, bir yaz boyunca para biriktirip, “Batan Gemi 50 Kuruş” olarak tabir edilen kağıt paramızdan almıştım. Düşünün kağıt 50 Kuruş basılacak derece Türk lirası değerliydi.
Soru: Para koleksiyonu yapılmasını tavsiye eder misiniz? Yeni başlayanlara tavsiyeleriniz neler olur?
Koleksiyona tavsiye ile başlanmaz, aksine yapılmaması tavsiye edilse bile insan kendisini bu sevdadan alamaz. Bazı insanlar yatırım amaçlı para toplamaya çalışıyorlar, öncelikle koleksiyonu yalnızca bir yatırım aracı olarak görmek doğru değildir. Öncelikle koleksiyona tutkuyla bağlanılmalıdır. Yeni başlayan koleksiyonerler öncelikli tavsiyem kesinlikle acele etmesinler. Önce bilgi birikimi edinip daha sonra para satın almaya başlasınlar. Hangi alanda koleksiyon yapacaklarına karar versinler önce. Banknot mu Madeni mi daha sonra yerli mi yabancı mı? Fakat en mantıklısı bence yerli banknotları toplamaktır. Örneğin ben, artık yalnızca Türkiye ve Türk cumhuriyetlerinin paralarını topluyorum. Zaten Türk liraları koleksiyon bağlamında dünyanın en kıymetli üç para biriminden birisi. Diğerleri Filistin ve Amerikan doları.
Soru: Türk dünyası paralarında Bozkurt gibi ortak milli değerler yer almakta mıdır?
Elbette! En son Kazakistan’da çıkan Gökbörü madeni parasını bilmeyenimiz neredeyse kalmadı. Esasında o paralar 5 farklı değerde basıldı, yüksek küpürler de yer alan Gökbürü’nün gözlerine kıymetli taşlar yerleştirilmiş. Asıl bomba o paranın yer aldığı tanıtım zarfının arka yüzünde yer alan satırların çevirisini ekliyorum: “Kökböri, Türklerin eski totemi. Ata baba ruhu, koruyucu güç” Kazakistan banknotları bence şu an Türk dünyasının tasarım yönünden en başarılı paraları. Özellikle arka yüzünde kar parsının bulunduğu 10.000 Tenge var ki tasarım ödüllüdür.
Yalnızca Bozkurt değil, diğer ortak milli değerlerimizde paralar üzerinde yer alıyor. Azerbaycan 5 Manat’ta Bengü taşlardan metin yer alıyor, Göktürk alfabesi ilk bakışta göze çarpıyor! Aynı şekilde, Kazakistan 1000 Tenge’de Kültigin’in büstü yer almakta. Son basılan Türkmenistan manatlarında ise Tuğrul Bey, Sultan Sancar, Köroğlu, Korkut Ata, Oğuz Kaan tasvir resimleri yer almakta. Özbekistan 100.000 Som’un önyüzünde Uluğ beyin resmi var. Yani dünya Türklüğünün ortak milli değerleri her akçamızda mevcut. Fakat, en çok yer alan ay yıldız simgemizdir. Buhara hanlığının bastığı ipek kağıt üzerine taş baskı paralarımızda bile ay yıldız seçilmektedir.
Soru: En sevdiğiniz para hangisi?
En sevdiğim para henüz basılmadı. İlerde Türk dünyasının ortak para birimi olacak, Turan akçası basılacak, ben o parayı seveceğim. Ama tasarım olarak en çok 1. Emisyon 5, 10 ve 100 lirayı seviyorum.
